ಇತಿಹಾಸದ ಹಿಮದಲ್ಲಿ

ರಾಷ್ಟ್ರಕೂಟರ ಶಿಲ್ಪಕಲೆ ಮತ್ತು ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪ ರಾಷ್ಟ್ರಕೂಟರೆಂದ ಕೂಡಲೇ ಇಂದಿಗೂ ನಮ್ಮ ನೆನಪಿಗೆ ಬರುವುದೆಂದರೆ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅಚ್ಚಳಿಯದೆ ಇರುವ ಅವರ ಶಿಲ್ಪಕಲೆ ಮತ್ತು ಕನ್ನಡ ಸಾಹಿತ್ಯ ಬೆಳವಣಿಗೆಗೆ ಅವರು ಸಲ್ಲಿಸಿರುವ ಸೇವೆ . ರಾಷ್ಟ್ರಕೂಟರ ಕಾಲ ಶಿಲ್ಪಕಲೆಗೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಯಾಗಿತ್ತು . ಎಲ್ಲೋರ , ಎಲಿಫೆಂಟಾ ದೇವಾಲಯಗಳು ಭಾರತದ ವಿಖ್ಯಾತ ದೇವಾಲಯಗಳು . ಇವುಗಳನ್ನು ಗುಹಾಂತರ ದೇವಾಲಯಗಳೆಂದು ಕರೆಯುವರು . ಪಶ್ಚಿಮ ಘಟ್ಟಗಳ ಪ್ರಕೃತಿ ಸೌಂದರ್ಯದ ಮಧ್ಯೆ ಬಂಡೆಯಲ್ಲಿ ಕೊರೆದಿರುವ ದೇವಾಲಯಗಳು ಇವು . ಆದ್ದರಿಂದ ಇವುಗಳಿಗೆ ಗುಹಾಲಯಗಳೆಂದು ಹೆಸರು . ಈ ದೇವಾಲಯಗಳ ವಿಶೇಷತೆ ಏನೆಂದರೆ ಒಂದೇ ಬಂಡೆಯನ್ನು ಕೊರೆದು ಕಂಬಗಳನ್ನೂ ಸಭಾಂಗಣವನ್ನೂ ದೇವರ ಮೂರ್ತಿಗಳನ್ನು ಕೆತ್ತಿದ್ದಾರೆ . ಬೇರೆ ಬೇರೆಯಾಗಿ ಕಲ್ಲುಗಳನ್ನು ತಂದು ಜೋಡಿಸಿ ಕಟ್ಟಿದ ಕಟ್ಟಡಗಳಲ್ಲ ಇವು . ಮಾನವನಿರ್ಮಿತ ಕಲಾಕೃತಿ ಎಷ್ಟು ಅದ್ಭುತವಾದುದು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಈ ಗುಹಾಲಯಗಳು ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿವೆ . ಎಲ್ಲೋರದ ದಶಾವತಾರ ಗುಹೆಯು ಆಶ್ಚರ್ಯಕರವಾಗಿ ಕೊರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ . ಒಂದೇ ಬಂಡೆಯಿಂದ ಕೊರೆದ ಎರಡು ಅಂತಸ್ತಿನ ದೇವಾಲಯವಿದು . ಕೆಳ ಅಂತಸ್ತಿನಲ್ಲಿ ಕಂಬಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ವಿಶಾಲವಾದ ಸಭಾಂಗಣವಿದೆ . ಮಹಡಿಯಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು ೫೪ ಕಂಬಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಇನ್ನೂ ವಿಶಾಲವಾದ ಮಂದಿರವಿದೆ . ಈ ಗುಹಾಲಯದಲ

ಎ. ಎಸ್.‌ ಆಲ್ಟೇಕರ್‌ ಅವರ ಅಭಿಪ್ರಾಯ:- “ವಿಶಾಲ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಸುಭದ್ರವಾದ ಆಡಳಿತ ಒದಗಿಸಿದ್ದರು” ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಅಷ್ಟು ವಿಶಾಲ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಾದ ಆಡಳಿತವನ್ನು ಒದಗಿಸಿದ ಇನ್ನೊಂದು ಮನೆತನವಿರಲಿಲ್ಲ. ಅವರದು ಸುಭದ್ರವಾದ ಆಡಳಿತ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಾಗಿದ್ದು, ಸಾಮಂತರು ಮತ್ತು ಮಾಂಡಲೀಕರ ಮೇಲೆ ಪ್ರಬಲ ಹಿಡಿತ ಹೊಂದಿದ್ದರು. ಅಲ್ಲದೇ ಸೇನೆ, ಹಣಕಾಸು, ಗೂಢಾಚಾರ ಇವೇ ಮೊದಲಾದ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ದಕ್ಷವಾದ ಆಡಳಿತ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ರೂಪುಗೊಂಡಿತ್ತು. ಅವರ ಆಡಳಿತದ ಪರಿಚಯವನ್ನು ಈ ಕೆಳಗಿನಂತೆ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಬಹುದು.   ಆಡಳಿತವನ್ನು ಮೂರು ವಿಭಾಗಗಳಾಗಿ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಬಹುದು. ಅವುಗಳೆಂದರೆ:- ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ, ಪ್ರಾಂತ್ಯಾಡಳಿತ ಮತ್ತು ಗ್ರಾಮಾಡಳಿತ   ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ:- ರಾಜ: ರಾಜನೇ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಸರ್ವೋಚ್ಛ ಅಧಿಕಾರಿಯಾಗಿದ್ದನು. ಆಡಳಿತದ ಎಲ್ಲಾ ಅಧಿಕಾರಸೂತ್ರಗಳೂ ಅವನಲ್ಲೇ ಕೇಂದ್ರೀಕೃತವಾಗಿದ್ದರಿಂದ ಅವನ ಅಧಿಕಾರಕ್ಕೆ ಮಿತಿಯೇ ಇರಲಿಲ್ಲ. ಆದರೂ ಅವರು ನಿರಂಕುಶರಾಗಿರಲಿಲ್ಲ ಮತ್ತು  ಪ್ರಜಾಹಿತಕ್ಕೆ ತಕ್ಕ ಆಡಳಿತ ನಡೆಸುವುದು ರಾಷ್ಟ್ರಕೂಟ ಅರಸರ ಗುರಿಯಾಗಿತ್ತು. ಏಕೆಂದರೆ, ಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಗಳಿಗೆ ಅನುಗುಣವಾಗಿ ಆಡಳಿತ ನಡೆಯುತ್ತಿತ್ತು. ಅಲ್ಲದೇ ಧಾರ್ಮಿಕ ವಿಧಿಗಳು, ಮಂತ್ರಾಲೋಚನ ಸಭೆ ಮತ್ತು ಸ್ವಯಂ ಆಡಳಿತ ಹೊಂದಿದ್ದ ಸ್ಥಳೀಯ ಆಡಳಿತ ಘಟಕಗಳು ಚಕ್ರವರ್ತಿಯ ನಿಯಂತ್ರಕಗಳಾಗಿದ್ದವು. ರಾಜ್ಯದ ಆಡಳಿತಾತ್ಮಕ ಸಮಸ್ಯೆ

ವಿಜಯನಗರದಲ್ಲಿ ‘ ಪುರ ’ ಗಳು ಹಂಪಿ ಸಂಪುಟ : ಭಾಗ ೩ – ಕೌಶಲ : ೩೦ .    ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಸ್ಥಾಪನೆಗೆ ಮೊದಲೇ ಹಂಪೆ ರಾಜಕೀಯ , ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮತ್ತು ಧಾರ್ಮಿಕ ಕ್ಷೇತ್ರವಾಗಿ ವಿಶಿಷ್ಟ ಸ್ಥಾನವನ್ನು ಪಡೆದಿತ್ತು . ಇದರ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆ ಹೆಚ್ಚಿದ್ದು ಹೊಯ್ಸಳ ವೀರಬಲ್ಲಾಳನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ವಿಜಯನಗರದ ಸಂಗಮ ಮನೆತನದ ಅರಸರ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿ , ಈ ಮನೆತನದ ಆಳ್ವಿಕೆಯ ಆರಂಭದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಚಿಕ್ಕ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದ್ದ ಹಂಪೆ ಮುಂದೆ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿ ಹಿಂದೂ ಮಹಾಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ನಿರ್ಮಾಣಕ್ಕೆ ಸ್ಫೂರ್ತಿ ಚೇತನವನ್ನು ಒದಗಿಸಿತ್ತು . ಚರಿತ್ರಾರ್ಹ ‘ ವಿಜಯನಗರ ’ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿ ಕ್ರಿ . ಶ . ೧೫೩೧ರ ನಂತರದ ಶಾಸನಗಳಲ್ಲಿ ‘ ವಿದ್ಯಾನಗರ ’ ಅಥವಾ ‘ ವಿದ್ಯಾನಗರಿ ’ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗಿದೆ .[1] ರಾಜಧಾನಿ ವಿಜಯನಗರವು ( ಪಟ್ಟಣ) ಆನೆಗುಂದಿ , ಹೊಸಪೇಟೆ , ಹಂಪೆ , ಕಮಲಾಪುರ , ಬುಕ್ಕಸಾಗರ , ಶಿವಪುರ , ನೆಲ್ಲಾಪುರ , ದರೋಜಿ ಗ್ರಾಮಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿತ್ತು . ಈ ವಿಶಾಲ ಗಡಿಗಳ ನಡುವೆ ವಿಜಯನಗರವು ಹಲವು ‘ ಪುರ ’ ಗಳಿಂದ ಕೂಡಿತ್ತು . ಆ ಪುರಗಳೆಂದರೆ ‘ ವಿರೂಪಾಕ್ಷಪುರ ’, ‘ ಕೃಷ್ಣಾಪುರ ’, ‘ ವಿಠ್ಠಲಾಪುರ ’, ‘ ಅಚ್ಯುತಾಪುರ ’, ‘ ಕಡೆರಾಂಪುರ ’, ‘ ಕಮಲಾಪುರ ’, ‘ ವರದಾದೇವಿ ಅಮ್ಮನ ಪಟ್ಟಣ ’ ಇವಲ್ಲದೆ ನಗರದ ಸುತ್ತಮುತ್ತಲಿನಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಾಣಗೊಂಡ ಉ